Czym jest mowa nienawiści? Czy tą wojnę można wygrać?

Termin „mowa nienawiści” pochodzi on od angielskiego hate speech. Według Nijakowskiego (2008), „mowa nienawiści polega na przypisywaniu szczególnie negatywnych cech lub wzywaniu do dyskryminujących działań wymierzonych w pewną kategorię społeczną, przede wszystkim taką, do której przynależność jest postrzegana jako «naturalna» (przypisana), a nie z wyboru”. 

Nijakowski (2008) wyróżnia też sześć wyznaczników mowy nienawiści:

1. nadmierne uogólnianie negatywnej cechy – negatywne stereotypy grup obcych;
2. przypisywanie szczególnie negatywnych cech – przypisywanie osobom lub grupom szczególnie negatywnych cech lub uczynków;
3. uwłaczająca leksyka, dehumanizacja – analogie, metafory;
4. lekceważenie, podważanie rytuałów poważania – protekcjonalne traktowanie, okazywanie wyższości, niedopuszczanie do głosu;
5. katalogi i zestawienia – katalogi demaskujące „Żydów”;
6. przedmiot nienawiści – mowę nienawiści wyróżnia przedmiot krytyki, zbiorowości, do których przynależność ma charakter przypisany (płeć, kolor skóry, orientacja seksualna, narodowość, etniczność, kalectwo, język ojczysty itd.).

Aspekty prawne w Polsce

W polskim porządku prawnym termin „mowa nienawiści” dotyczy wyłącznie art. 256 Kodeksu karnego. Uznaje on za karalne znieważanie lub nawoływanie do nienawiści na tle narodowościowym, rasowym, etnicznym lub wyznaniowym. Nie ma w Polsce przepisu szczególnego prawa karnego chroniącego wprost osoby przed nienawiścią z powodu orientacji psychoseksualnej lub tożsamości płciowej. Mowę nienawiści należy rozgraniczyć od podobnych przestępstw, takich jak pochwała wojny napastniczej, znieważenie narodu, znieważenie Prezydenta RP, znieważenie flagi, obraza uczuć religijnych, pochwała pedofilii, pomówienie czy zaprzeczanie zbrodniom komunistycznym lub nazistowskim.

Art. 18 Ustawy o radiofonii i telewizji z 29 grudnia 1992 dotyczy zakazu propagowania przez audycje działań, postaw i poglądów dyskryminujących ze względu na płeć, rasę lub narodowość. Znajduje się tam także zapis, nakazujący poszanowanie przekonań religijnych odbiorców, w szczególności chrześcijańskiego systemu wartości.

Konstytucja

Art. 54 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. ochrania wolność słowa. W art. 13 konstytucja zakazuje istnienia partii politycznych oraz innych organizacji, których program jest oparty o metody totalitarne, praktyki działania nazizmu, komunizmu i faszyzmu oraz tych, których program zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową. Art. 35 zapewnia ochronę praw mniejszości narodowych i etnicznych.

Skala problemu w internecie

Kultura obrażania w internecie przejawia się również jako jedna z form cyberprzemocy. Z badań przeprowadzonych przez Fundację Dzieci Niczyje – w ramach projektu EU NET ADB (Włodarczyk, 2013) – wynika, że 40% młodych ludzi w wieku 14–17 lat spotkało się w internecie z przejawami mowy nienawiści w formie obraźliwych komentarzy czy dyskusji na forach. W grupie wiekowej 16–17 lat odsetek ten wynosił 45%. Badanie pokazuje, że osoby, które miały kontakt z przekazami pełnymi nienawiści w sieci, wykazywały większą skłonność do depresji lub zachowań lękowych.

Wagę problemu potwierdzają też doświadczenia Fundacji Dzieci Niczyje. O coraz częstszych przejawach mowy nienawiści i kultury obrażania w sieci świadczą wypowiedzi uczestników organizowanych regularnie spotkań z młodzieżą (Youth Panel). Temat ten jest bardziej powszechny również w zgłoszeniach do fundacyjnego projektu Helpline.org.pl (800 100 100) świadczącego pomoc dzieciom, młodzieży, rodzicom oraz osobom pracującym z dziećmi w sytuacjach zagrożeń młodych ludzi online.

Przestrzeń publiczna

W raporcie „Mowa nienawiści w przestrzeni publicznej” opublikowanym przez Stowarzyszenie INTERKULTURALNI PL, spośród pytanych, którzy dostrzegali przejawy mowy nienawiści, aż 78% deklarowało, iż takie wypowiedzi są dla nich drażniące. Jeśli chodzi o umiejscowienie przekazów zawierających mowę nienawiści, to większość osób ankietowanych wskazała „znaczenie murów” jako źródło tego typu komunikatów. Dwie piąte badanych wskazało jednak na telewizję jako źródło mowy nienawiści, a jedna czwarta na prasę. Według Polaków najbardziej obrażają politycy (49%), przechodnie, członkowie organizacji ideologicznych, kościoła, celebryci oraz dziennikarze.

Kontrowersje

Debata na temat mowy nienawiści obejmuje kwestie związane z konfliktem między dwiema wartościami: wolnością słowa i dobrami osobistymi jednostki. Zwolennicy poglądu, iż wolność słowa stanowi wartość najwyższą, niekiedy krytykują samo pojęcie „mowa nienawiści”, obawiając się, iż może ono stanowić zamaskowaną chęć usunięcia opinii propagujących nienawiść poza nawias debaty publicznej, co oceniane jest przez nich jako nieprawidłowe. Według badań CBOS BS/74/2007 16% respondentów uważa, że Wolność słowa gwarantuje możliwość swobodnego wypowiadania opinii, nawet jeśli te opinie są odczuwane przez pewne osoby lub grupy jako obraźliwe, wyszydzające lub krzywdzące, podczas gdy większość (73%) nie podzielała tego poglądu.

Pojęcie „mowa nienawiści” jest również niekiedy krytykowane za brak precyzji. Zdaniem krytyków trudno jest ustalić granicę między krytyką zachowań reprezentowanych przez pewną grupę osób a nawoływaniem do nienawiści. Niektórym osobom stosującym termin „mowa nienawiści” stawia się zarzut, iż pojęcie to stosują głównie opisując działania jednej opcji politycznej (zazwyczaj prawicowej i tradycjonalistycznej, która w sposób wulgarny obraża mniejszości seksualne, ideologiczne i o innej narodowości), nie zwracając jednocześnie uwagi na stosowanie języka odpowiadającego definicji mowy nienawiści przez inną opcję polityczną (przeważnie lewicową).

Co możesz zrobić, kiedy zetkniesz się z mową nienawiści?

Publiczne nawoływanie do przemocy lub nienawiści skierowanej przeciwko grupie osób, którą definiuje się według rasy, koloru skóry, pochodzenia, wyznawanej religii lub światopoglądu albo przynależności narodowej lub etnicznej – to przestępstwo, a każdy obywatel ma prawo i obowiązek zgłaszać przestępstwa organom ścigania.

Jeśli widzicie słowa, o których sądzicie, że wyrządzają realną krzywdę innym ludziom, możecie zgłosić je do prokuratury. Mowa nienawiści jest w Polsce przestępstwem (art. 256 i 257 kodeksu karnego).  Wystarczy napisać pismo i załączyć skan nienawistnych komentarzy, a następnie zanieść je do siedziby lokalnej prokuratury. [ZOBACZ wzór pisma]

Jeżeli mowa nienawiści pojawia się na jednym z portali społecznościowych, możesz go zgłosić administratorowi lub za pomocą portalu http://hejtstop.pl/ Wystarczy przesłać link i umieścić treść, która jest w Twoim przekonaniu „mową nienawiści”.

Więcej informacji na temat mowy nienawiści, badań oraz raportów można znaleźć na stronie http://www.mowanienawisci.info/ oraz http://hejtstop.pl/

Redakcja ZMS

Źródła:

• Mowa nienawiści w internecie w doświadczeniu polskiej młodzieży Joanna Włodarczyk Fundacja Dzieci Niczyje, Uniwersytet Warszawski
• Mowa nienawiści w przestrzeni publicznej , Stowarzyszenie INTERKULTURALNI PL